Sander Kooistra

Kunnen wij begrijpen wat er in een ander mens omgaat? Als schrijver hoor ik te zeggen: ja, dat kunnen we. Het zou de bodem onder ons project uithalen, wanneer ik dat ontkende, toch? Wij begrijpen een aantal fundamentele karaktertrekken van onze personages, anders kunnen we ze niet tot leven brengen. Lezers herkennen zich in die personages, worden er verliefd op (Jane Eyre! ), krijgen er een pesthekel aan, strijden er tegen. Je biedt de lezer inzicht in wat een ander beweegt, relativeringsvermogen, misschien ook een dieper begrip van andere mensen.

Ik heb een versie van mijn boek laten lezen aan twintig mensen, en sindsdien twijfel ik aan alles wat hierboven staat. Er is geen peil te trekken op hun reacties. Vuurpijlen alle kanten op. Hebben ze wel allemaal hetzelfde manuscript gelezen? Of verwarren ze mijn verhaal met een ander boek dat ze net aan het lezen waren?

De veelsoortigheid van de reacties heeft veel te maken met de manier waarop mensen met een verhaal omgaan. Niet zo nauwkeurig, zullen we maar zeggen. Van twintig lezers pikt 1 precies de sleutelzin eruit, maar die is de anderen helemaal niet opgevallen.

Ligt het aan mijn aanpak? Moet ik mijn lezers ontzien? Moet ik in het verhaal levensgrote ANWB-borden neerzetten: Afslag over 6 bladzijden. Herhaalde waarschuwing, afslag over 3 bladzijden?

Laat ik mezelf eens bekijken als lezer. Niet als professionele lezer, die in een avond Great Expectations doorragt om te kijken hoe Dickens dat boek in elkaar heeft gezet.Maar als lezer die een boek oppakt, uit het raam kijkt, ziet dat het lente begint te worden, en niet verder komt dan twee bladzijtjes. Een lezer die zich zorgen maakt over de hypotheek, of extatisch is omdat Manchester United alweer heeft gewonnen, of gewoon verkeert in een melancholieke bui.

Er zijn van die dagen dat alles meewerkt, dat ik het gevoel heb helemaal open te staan voor dat ene boek. Maar is dat wel zo? Ook dan wordt de ervaring die het boek te bieden heeft gefilterd door mijn eigen persoonlijkheid, en door alle zaken die me op dat moment bezighouden.

We kunnen moeiteloos een avondvullend programma in elkaar zetten over Kafka. De werking van bureaucratische willekeur, het individu dat vermorzeld wordt door een niet te doorgronden systeem. De schrijver als psychologisch uitzonderingsgeval, de man die niet begrijpt hoe een meisje van hem zou kunnen houden, een man die zichzelf al veroordeeld heeft voordat er een rechter aan te pas is gekomen ( lees de adembenemende analyse van Canetti, Het andere Proces).

Het zou een mooie avond worden, met veel intellectueel vuurwerk. Maar voor mij was die avond niet compleet als mijn eigen leeservaring niet aan bod kwam. En die heeft niets te maken met maatschappelijke structuren of bureaucratische gevaren.

Zodra ik de eerste bladzij van Het Proces begon te lezen kende ik die hoofdpersoon, en de schrijver die hem in het leven geroepen had. Ik beleefde opnieuw de schokkende ontdekking dat ik opgesloten zat in mijn eigen kleine cel, dat ik daar mijn leven lang niet uit zou komen, en dat alleen door de tralievensters contact met anderen mogelijk was.

De plot van het verhaal doet hier niet terzake. Al had het een zonnige afloop gekregen, dan nog had ik de hartekreet verstaan. Alleen iemand die weet wat eenzaamheid is kan daar zo over schrijven.

Maar: wat ik herkende in Het Proces, waar ik blijkbaar naar op zoek was, wat ik zielsgraag wilde lezen was iets wat ik al wist. Door dat boek begreep ik beter wat er in mijzelf omging. Van anderen begrijp ik nog altijd even weinig.

De foto bij dit artikel is een coproductie van Lucy McRae en Bart Hess, designers/kunstenaars uit Eindhoven. Bekijk het fascinerende werk van dit duo op www.lucyandbart.com.